Podsumowanie prac archeologicznych w centrum Pabianic

Kierownik badań archeologicznych prowadzonych w centrum Pabianic przygotował podsumowanie ponad 2-letnich prac na tym obszarze. 

Ze względu na długą historię miasta Pabianice, w ścisłej strefie ochrony konserwatorskiej znajduje się obszar zlokalizowany po wschodniej stronie rzeki Dobrzynki, określany jako Stare Miasto (ulica Zamkowa, Warszawska do ulicy Jana III Sobieskiego) gdzie znajduje się dwór biskupów, rynek i kościół św. Mateusza i po stronie zachodniej, określany jako Nowe Miasto (ul. Zamkowa do ulicy Strażackiej). Z tych też powodów wszystkie prace budowlane podlegają nadzorom archeologicznym lub badaniom wykopaliskowym. Dlatego też w trakcie zadania pt. wykonanie w formule zaprojektuj i wybuduj projektu „Łódzki Tramwaj Metropolitalny: etap Pabianice – Ksawerów” zostały przeprowadzone badania wykopaliskowe. Objęły one bardzo duży obszar między ulicami Strażacką a Bóźniczną oraz rejon ulic 3 Maja i Kaplicznej (dawny cmentarz).

Wszystkie prace archeologiczne prowadzone były od listopada 2020 do stycznia 2023 roku. Zostały one przeprowadzone na zlecenie lidera konsorcjum wykonującego zadanie PROGREG InfraCity Sp. z o.o.

Badania archeologiczne przeprowadzone w Pabianicach były jednymi z największych prowadzonych w ostatnim czasie w naszym regionie. Zakres badań znacząco się zwiększył w stosunku do pierwotnie planowanego. Łącznie archeolodzy przebadali obszar ok. 17 tys. metrów kwadratowych, czyli o połowę (8,5 tys. m2) więcej niż wynikało to z pierwotnej decyzji Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.

Do najciekawszych odkryć doszło niewątpliwie na obszarze Starego i Nowego Miasta. Jednak podczas wykonywanych nadzorów na ulicy Warszawskiej przy kościele pw. św. Floriana Męczennika odkryto cmentarz funkcjonujący w pierwszej połowie XIX wieku. W trakcie prac archeologicznych odkryto 160 grobów na powierzchni około 20 arów (2000 m2), były to groby pojedyncze, ale w kilku przypadkach były to pochówki podwójne, gdzie na trumnie dorosłej osoby składano trumnę z dzieckiem. Odkryte szczątki zostały poddane analizie antropologicznej przez dr Justynę Karkus. Niestety, ze względu na zły stan zachowania szczątków kostnych udało się opisać jedynie szczątki 119 osób, które należały do osób dorosłych jak i dzieci. Przy pochowanych osobach odkryto pojedyncze krzyżyki, jak i całe różańce oraz płytki szklane, na których znajdowały się święte obrazki.

Najdłużej prace trwały na obszarze Starego Miasta i Nowego Miasta, gdzie badaniami miał być objęty obszar na odcinku około 500 metrów o powierzchni około 85 arów (8500m2). Jednak w trakcie nadzorów na odcinku od ulicy Jana III Sobieskiego do ulicy Konstantynowskiej natrafiono na pozostałości zabudowy, co wymusiło przeprowadzenie na tym odcinku badań archeologicznych. Objęły one obszar o długości około 260 metrów i powierzchni 56 arów (5600 m2).

Podczas prac archeologicznych na obszarze Starego i Nowego Miasta odkryto 200 obiektów archeologicznych (zabudowa murowana, doły posłupowe, jamy śmietniskowe, studnie, kanały, bruki kamienne, moszczenie dróg), które pochodzą od VI-V w p.n.e. do czasów współczesnych. Wydobyto około 70 tysięcy zabytków, przede wszystkim są to fragmenty naczyń ceramicznych (garnki, patelnie, misy, talerze), fragmenty kafli piecowych, kości zwierzęce, fragmenty naczyń szklanych (butelek, kieliszków, kufli), przedmioty żelazne (podkowy, groty bełtów, ostrogi, noże, sprzączki). Wydobyto około 1000 zabytków wydzielonych (monety, aplikacje, sprzączki, krzyżyki, naparstki). Najliczniej reprezentowany jest okres związany z czasem funkcjonowania miasta. Jednak przed powstaniem miasta teren ten był wykorzystywany już w odległych czasach.

Po obu stronach rzeki Dobrzynki odkryto pozostałości po osadnictwie pradziejowym. Najliczniej takie materiały wystąpiły na wysokości budynków Muzeum, gdzie zarejestrowano niewielka skupisko obiektów kultury pomorskiej z VI-V wieku p.n.e., które można interpretować jako zagrodę, gdzie gospodarowała jedna rodzina.

Jednak odkrycia z czasu istnienia miasta dały spektakularne efekty. Dokonane odkrycia potwierdziły np. istnienie zabudowy dworskiej zlokalizowanej przy obecnej ulicy Gdańskiej, gdzie znajdowały się brama wjazdowa, stajnie i spichlerze oraz pomieszczenia o innej funkcji. Odkryto relikty fundamentów budynków niepodpiwniczonych oraz jedną piwnicę. Z piwnicy wydobyto materiał datowany na XVII wiek i wskazujący, iż została ona zniszczona w trakcie pożaru, który wybuchł w pierwszej połowie XVII wieku i zniszczył dużą część miasta i o którym wspominają źródła historyczne. Potwierdzono także zabudowania istniejące przy moście w postaci budynku mostowego oraz zabudowań gospodarczych widocznych na mapie z początku XIX wieku. Odsłonięto również kanał drewniany widoczny także na tym planie.

Kolejne interesujące odkrycia nastąpiły na wprost ulicy Gdańskiej, gdzie na głębokości około 3 metrów odsłonięto konstrukcje drewniane będące zapewne pozostałością fosy widocznej na mapie Wincentego Pieniążka z 1796 r. W dalszej części wykopu na wysokości Starego Rynku odsłonięto najstarsze ślady związane z zabudową tej części miasta datowanych na XV wiek, odsłonięto strefy gospodarcze: były to dwie studnie, jamy gospodarcze, śmietniskowe. Istotne odkrycia dokonano przy skrzyżowaniu Zamkowej i Jana III Sobieskiego, gdzie odsłonięto pozostałości pierzei zabudowy pochodzącej z XVI wieku oraz dwie studnie miejskie, które można datować na XVII-XVIII wiek. Z kolei na ulicy Warszawskiej, od ulicy Jana III Sobieskiego do Konstantynowskiej, odsłonięto pozostałości bruków kamiennych drogi funkcjonującej od XVI do XVIII wieku oraz południową linię zabudowy ulicy wraz z jednym budynkiem. Na tym odcinku odsłonięto także fundamenty budynków z XIX wieku, które ukazują kolejne poszerzenie ulicy.

Z kolei po zachodniej stronie rzeki Dobrzynki, czyli obszarze Nowego Miasta, na długości około 160 metrów odsłonięto moszczenie traktu prowadzącego do mostu przy dworze. Moszczenie składało się z czterech poziomów belek. Najstarszy, datowany na XVII wiek wykonany był z okrągłych bali o długości około 2,5 metra, z kolei najmłodszy poziom posiadał szerokość około 5 metrów i koniec jego użytkowania można określić na 1 połowę XIX wieku. Odkryty trakt w części zachodniej przed ulicą Strażacką zakręca w kierunku południowo-zachodnim. Na tym odcinku odsłonięto także pozostałości wschodniego przyczółka drugiego mostu, zachodni został zniszczony kanałami ciepłowniczymi wykonanymi w latach powojennych. Most ten widoczny jest na mapach z 1854 roku. Odkryto dwa kanały odprowadzające wodę. Jeden na wysokości ulicy Strażackiej, a drugi na wysokości ulicy św. Jana. Z tej części miasta pozyskano głównie materiały datowane od XVII wieku do XIX wieku.

Przemysław Muzolf,
kierownik badań archeologicznych